Een pentatonische toonladder (Grieks πέντα, penta, "vijf") is een toonladder bestaande uit vijf noten.
Pentatonische toonladders komen voor in bijna alle muziekculturen, van vele soorten volksmuziek (bijv. Keltische muziek, Hongaarse folklore, Albanese folklore, Indonesische gamelan of Andes huayno-gezangen) tot West-Afrikaanse muziek en de Afrikaans-Amerikaanse uitlopers daarvan, zoals spirituals, jazz, blues en vooral rock. De pentatonische toonladder wordt ook vaak gebruikt in de klassieke muziek, bijvoorbeeld in talrijke composities van Claude Debussy.
Er zijn twee basistypen pentatonische toonladders: de majeur pentatonische en de mineur pentatonische. Beide bestaan uit vijf noten, maar de afstanden tussen de noten zijn verschillend.
In de westerse muziek verwijst de major pentatonic naar de noten 1, 2, 3, 5 en 6 van een majeur toonladder. In C majeur zijn dat bijvoorbeeld de noten C, D, E, G en A.
De minor pentatonic bestaat uit de noten 1, 3, 4, 5 en 7 van de natuurlijke mineurtoonladder. In A mineur zijn dat de noten A, C, D, E en G.
Soorten pentatonische toonladders
De pentatonische toonladders die bekend zijn in de Westerse getempereerde muziek zijn allemaal anemitonisch, d.w.z. zonder halve toonafstanden en met slechts vijf stappen.
Majeur en mineur pentatoniek
De klassieke pentatonische toonladder wordt dus niet alleen gekenmerkt door de afwezigheid van halve toonafstanden, maar ook door het feit dat elk van de vijf tonen de laatste toon (en tonica) kan zijn. Het is dus niet juist om een onderscheid te maken tussen een pentatonische majeur- en een pentatonische mineurtoonladder, maar het is wel duidelijk hoe de twee tonen in de pentatonische toonladder zitten.
De klassieke manier om een pentatonische toonladder te construeren is door vijf opeenvolgende noten te nemen uit de kwintencirkel: bijvoorbeeld C, G, D, A en E, die in omgekeerde volgorde een C-pentatonische vormen. Zoals je ziet zijn dit dezelfde noten als in de A mineur pentatoniek, alleen in een andere volgorde.
Voorbeelden
Pentatonische toonladders worden, zoals gezegd, veel gebruikt in traditionele liederen en volksmuziek. Een lied waarvan de hele melodie gebaseerd is op een pentatonische major scale is het volkslied Oh! Susanna van Stephen Foster of de christelijke hymne Amazing Grace. Een voorbeeld in mineur is het traditionele Canadese lied Land of the Silver Birch.
Door de video te laden, accepteer je het privacybeleid van YouTube.
Meer informatie
De pentatonische toonladder (en zijn analoge zes-noten blues toonladder) wordt ook veel gebruikt in de jazz: Voorbeelden zijn het begin van de melodie van Duke Ellington's In a Sentimental Mood of de melodie van I got rhythm, een bekende standard van George Gershwin.
In de hedendaagse muziek werd het gebruikt door Paolo Conte in de melodie van Aguaplano van het gelijknamige album uit 1987.
In de klassieke muziek zijn er naast de reeds genoemde Debussy talloze voorbeelden:
- Etude op. 10 nr. 5 in G♭ groot - Op de zwarte toetsen van Fryderyk Chopin: De hele melodie wordt gespeeld met de rechterhand op de G♭ pentatoniek (op de zwarte toetsen).
- De symfonie "Uit de Nieuwe Wereld" en het "Amerikaanse" strijkkwartet in F-groot van Antonín Dvořák: beide hebben een thema dat grotendeels gebaseerd is op pentatonische toonladders, waarschijnlijk geïnspireerd door Native American songs en African American spirituals.
- Madama Butterfly en Turandot van Giacomo Puccini: beide werken zinspelen sterk op Japanse en Chinese klanken door het veelvuldig gebruik van pentatonische toonladders.
- Laideronette, Emperatrice des Pagodes, een deel uit Ma Mère l'Oye van Maurice Ravel: Dit stuk gebruikt een kwarttoon harmonie op een pentatonische toonladder.
Vanwege het "oosterse" gevoel dat pentatonische melodieën uitstralen, vooral wanneer ze in kwarten zijn geharmoniseerd, worden ze zeer vaak gebruikt door componisten van klassieke muziek (bijvoorbeeld in de reeds genoemde werken Madama Butterfly en Turandot) en in films om oosterse of andere ongewone stemmingen te creëren.
Ook interessant: Wat is contrapunt (muziektheorie)? Definitie, classificatie en toepassing
Het pentatonisch systeem
Musicoloog Constantin Brăiloiu meent dat de pentatonische toonladders die in muziek over de hele wereld worden aangetroffen, niet zomaar een soort toonladder zijn, maar een "pentatonisch systeem" dat onafhankelijk van of vóór andere muzikale systemen bestaat.
Pentatonische toonladders hebben vijf tonen verdeeld over twee groepen, één met drie tonen en één met twee tonen. In de G pentatonische hebben we bijvoorbeeld één groep met de tonen G, A, B en een andere groep met de tonen D en E. Brăiloiu noemt de groep van drie tonen "pyknon", wat in het oud-Grieks "dicht" of "veelvuldig" betekent.
Het pycnon in de G-pentatoniek bestaat uit de noten G, A, B. Het is bijzonder belangrijk omdat het een opeenvolging van noten heeft die elk één toon verschillen. De pycnon is het belangrijkste referentiepunt voor de luisteraar.
In de muziek zijn er ook noten die niet tot de pentatonische toonladder behoren. Deze noten worden vaak passeernoten genoemd en hebben vaak een onzekere toonhoogte. Brăiloiu vergelijkt ze met de Chinese muziekterm "pien", wat "verfraaiing" betekent.
Deze voorbijgaande noten zijn vaak minder precies van toonhoogte en worden beïnvloed door consonantie of door aantrekkingskracht op naburige noten.
In de westerse muziek heeft consonantie de overhand, maar in andere muzieksystemen zijn er andere oplossingen, zoals aanpassing aan tussentonen.
Als we nummers toekennen aan de noten van het "pentatonische systeem" die overeenkomen met de noten van de diatonische toonladder, zijn er vijf hoofdnoten en bijkomende "secundaire noten" die minder vaak worden gespeeld omdat ze opwindender klinken.
Bijvoorbeeld:
| Pyknon | Pien | Pien | ||||||
| G | A | H | C | C♯ | D | E | F | F♯ |
| I Stadium | II Stadium | III Stadium | V Stadium | VI Stadium | ||||
Op deze trappen (die, in tegenstelling tot de diatonische modi, een relatieve functionele onverschilligheid hebben, d.w.z. geen harmonische of melodische prikkels uitoefenen) kunnen dus verschillende modi worden geconstrueerd die volgens Brăiloiu het bestaan van een pentatonisch muzieksysteem rechtvaardigen.
| Niveau | Toonladder (voorbeeld in G) | ||||
| I ( majoor ) | G | A | H | D | E |
| II | A | H | D | E | G |
| III | H | D | E | G | A |
| V | D | E | G | A | H |
| VI ( minderjarige ) | E | G | A | H | D |
Onderzoek in de etnomusicologie lijkt aan te tonen dat deze principes van toepassing zijn op vele culturen: Pentatonische systemen komen voor in Chinese, Afrikaanse en Oost-Europese muziek.
Pentatonische toonladders in verschillende muziekculturen
Bij niet getempereerde muzieksystemen is het moeilijk om de exacte frequentieverhoudingen te bepalen die in de verschillende muziekculturen worden gebruikt.
Als we bijvoorbeeld aannemen dat de pentatonische toonladder is afgeleid van de Pythagorische toonladder door een opeenvolging van kwinten (principe van de kwintencirkel), dan zijn de frequentieverhoudingen tussen de verschillende noten van de pentatonische toonladder (als we de verhouding tussen de hoogste en de laagste noot in aanmerking nemen) 9/8 - 9/8 - 32/27 - 9/8 - 32/27. Beschouwen we de toonladder daarentegen als afgeleid van de natuurlijke toonladder, dan krijgen we: 9/8 - 10/9 - 6/5 - 10/9 - 6/5.
Het is daarom erg moeilijk om de relatie tussen de tonen van de verschillende muzieksystemen precies te bepalen, en de westerse luisteraar is altijd geneigd de tonen toe te wijzen aan het getempereerde systeem.
Het belang van de pentatoniek in de westerse klassieke muziek
In het begin van de westerse klassieke muziek speelde de pentatoniek een belangrijke rol, ook al werd die niet expliciet benadrukt. Hij was stevig geworteld in de traditionele heptatonische kerktoonsoorten en werd gebruikt in vroege koraalmelodieën. Met de invoering van de majeur-mineur tonaliteit verloor hij echter aan belang.
Pas in de Romantiek, toen de belangstelling voor volkse, niet-Europese en oorspronkelijke muziekvormen herleefde, kwam de pentatoniek weer op de voorgrond. Het werd gewaardeerd als een onafhankelijk tonaal systeem met een speciale klankkleur. Componisten bewerkten of imiteerden pentatonische thema's uit de volksmuziek, zowel uit hun eigen land als uit exotische culturen.
De pentatoniek is bijvoorbeeld te horen in het hoofdmotief van de "Morning Mood" uit de Peer Gynt Suite van Edvard Grieg of in het thema van het Largo deel van de 9e Symfonie en Strijkkwartet nr. 12 van Antonín Dvořák.
Door de video te laden, accepteer je het privacybeleid van YouTube.
Meer informatie
Sommige componisten gebruikten de pentatoniek om hun majeur-mineur harmonieën uit te breiden, te vervreemden of te verrijken. Het is bijvoorbeeld te vinden in Franz Liszts "Au bord d'une source", in Frédéric Chopins Etude op. 10 nr. 5 in G flat major, die volledig op de zwarte toetsen van de piano wordt gespeeld, en in Giacomo Puccini's opera's "Madam Butterfly" en "Turandot".
In de muzikale beweging van het zogenaamde impressionisme en bij sommige componisten uit de 20e eeuw werd de pentatoniek uiteindelijk erkend als een zelfstandige vorm van tonaliteit die hele muziekstukken of passages kon vormgeven. Voorbeelden hiervan zijn Claude Debussy's "Arabesque No. 1", geïnspireerd door zijn ontmoeting met Javaanse en Balinese gamelanmuziek op de Parijse wereldtentoonstelling in 1889, Maurice Ravels "Passacaille" uit zijn Pianotrio en "Laideronnette" uit "Ma Mère l'Oye", Béla Bartók's "De Wonderbaarlijke Mandarijn" en enkele stukken uit zijn "Microcosmos", Susanne Hinkelbein's "Economia de Tahuantinsuyu" uit haar Latijns-Amerika cyclus en Igor Stravinsky's "De Nachtegaal".
De hedendaagse componist Lou Harrison ging nog een stap verder en verkende in sommige van zijn werken nieuwe pentatonische toonladders.
Oost
Zoals reeds vermeld leidde de etnomusicologische ontwikkeling van de toonladders enerzijds tot consonantie en dus tot diatonisme, typisch voor de westerse muziek, en anderzijds tot rationele oplossingen waarbij "de stap in het midden van het te vullen interval wordt geplaatst".
Door de video te laden, accepteer je het privacybeleid van YouTube.
Meer informatie
Dit leidde tot evenwichtige pentatonische toonladders waarbij de tonen ongeveer gelijkmatig over het octaaf zijn verdeeld, zoals de anemitische pentatonische toonladder die bekend staat als slendro en die typisch is voor de muziek van Java en Bali.
Een soortgelijke rationalistische houding leidde waarschijnlijk tot de gelijkschakeling van het octaaf in zeven ongeveer gelijke stappen, waaruit - in Thailand - de gebruikelijke pentatonische toonladder werd afgeleid (wat de transpositie naar vast gestemde instrumenten zoals de xylofoon vergemakkelijkte).
De pentatonische toonladder is de basis van de Chinese en Mongoolse muziek. Met name de vijf modi die worden verkregen door de pentatonische toonladder vanuit een andere graad te spelen, worden in China veel gebruikt; deze diaoshi modi zijn: gong, shang, jue, zhi en yu.
| Niveau | Diaoshi | Schaal | ||||
| I | Gong | G | A | H | D | E |
| II | Shang | A | H | D | E | G |
| III | Jue | H | D | E | G | A |
| V | Zhi | D | E | G | A | H |
| VI | Yu | E | G | A | H | D |
Japanse muziek gebruikt ook een soortgelijk systeem: de grondtonen van de Japanse fluit shakuhachi vormen een pentatonische mineurtoonladder.
De Yo toonladder wordt gebruikt in Japanse boeddhistische Shōmyō gezangen en in keizerlijke Gagaku muziek. Dit type toonladder is niets anders dan de vierde modus van een anemitische pentatonische majeur toonladder, bijvoorbeeld de D yo toonladder, die overeenkomt met de Chinese Diaoshi zhi toonladder:
Amerika
De pentatonische mineurtoonladder wordt vaak gebruikt in volksliedjes van de Noord-Amerikaanse Appalachen (in het gebied van New York zuidwaarts tot Alabama en Georgia).
De volksliederen van de Blackfoot Indianen zijn vaak gebaseerd op pentatonische toonladders. En pentatonische toonladders (majeur en mineur) vormen de basis van Andes-muziek, bijvoorbeeld de traditionele Huayno-dansen.
Jazz
Westerse klassieke en tonale jazzharmonie is in essentie gebaseerd op akkoorden die gekenmerkt worden door intervallen van tertsen. Toen John Coltrane en Miles Davis de modale improvisatie introduceerden (Kind of Blue, 1959 en My Favourite Things, 1960), bleek het gebruik van pentatonische toonladders zeer belangrijk, omdat de melodieën die op deze toonladders zijn gebouwd inherent ambigu zijn, zwevend tussen de relatieve modi majeur (Ionisch, Lydisch en Mysolisch) en mineur (Eolisch, Frygisch en Dorisch). Tegelijkertijd begonnen de pianisten McCoy Tyner en Bill Evans begeleidingen te ontwikkelen met kwartenstemmingen.
De majeur en mineur pentatoniek met zijn vierde stemmingen heeft zijn weg gevonden in de stijl van vele jazzmusici zoals Art Tatum, Chick Corea en Herbie Hancock, en natuurlijk in de rock- en bluesfusion.
Muzieklessen
De pentatonische toonladder speelt een belangrijke rol in sommige pedagogische methoden, zoals het Orff Schulwerk. De door Carl Orff ontwikkelde methode legt de nadruk op de voordelen van muzikale improvisatie, die op elementair niveau gemakkelijker en effectiever is met behulp van pentatonische toonladders.
Een pentatonische C toonladder gespeeld op een C majeur akkoord (C - E - G) heeft alle stappen die overeenkomen met of samenvallen met de drieklank (C - E - G) en bevat geen vierde stap (F), die zou dissoneren met C majeur, omdat die een halve toon verwijderd is van E. Hetzelfde geldt voor het mineurequivalent. Dit betekent dat een beginner zich met een pentatonische toonladder kan concentreren op expressie en melodische creativiteit zonder duidelijke harmonische fouten te maken.
In de lesmethode van de Hongaarse musicus en pedagoog Zoltán Kodály spelen pentatonische toonladders ook een belangrijke rol in de eerste leerfasen, omdat zij "beter aansluiten bij de gevoeligheid van het kind" en "de intonatie van deze melodieën juist door het ontbreken van halve tonen met gemak en zekerheid wordt uitgevoerd".
Ook voor het aanleren van improvisatietechnieken kunnen pentatonische toonladders een eerste leerstap zijn. Deze toonladders zijn geschikt om met een grote mate van vrijheid te improviseren, zelfs over relatief complexe harmonieën:
- Op een C majeur septiemakkoord of septiemakkoord: C pentatonisch
- Op een C majeur dominant septiem akkoord: C pentatonisch
- Op een C mineur septiem akkoord of G mineur septiem akkoord: B pentatonisch
- Over een halfverminderd D akkoord: B flat pentatonic.
Dutch 
German 
English 
French 
Spanish 
Portuguese